Er waart een geest van leven en dood door de foto’s van de Duitse missionaris Martin Gusinde (1886-1969), de Nigeriaanse fotograaf Rotimi Fani-Kayode (1955-1989) en de Braziliaanse fotograaf Mario Cravo Neto (1947-2009). Weliswaar is het werk dat zij maakten onderling heel verschillend, maar wat het in deze tentoonstelling verbindt, is dat elk van deze fotografen de visuele expressie van onzichtbare krachten tot onderwerp van zijn werk heeft gemaakt. De attributen waarmee de modellen zijn afgebeeld, zijn voor het merendeel afkomstig uit de natuurlijke omgeving, waarbij opvallend is dat alledaagse zaken binnen een rituele context een spirituele lading krijgen.
De geest van een uitgeroeide stam
Dood en geest zijn bijna letterlijk aanwezig in de foto’s die de Duitse missionaris en etnoloog Martin Gusinde in de periode 1919-1924 van de oorspronkelijke bewoners van Vuurland maakte. Een van de drie stammen die hij fotografeerde, de Selk’nam, woonde er al duizenden jaren en leefde van de jacht, totdat zij vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw het slachtoffer van genocide werden. Zij vielen ten prooi aan premiejagers die hen vermoordden in het belang van goudzoekers en veeboeren. Ziekten die door missionarissen werden overgebracht vormden een andere doodsoorzaak. Niettemin is het dankzij een missionaris, Martin Gusinde, dat we beschikken over foto’s van een van de laatste ‘Hain’-ceremonies die er door de Selk’nam werden gehouden, in 1923, toen de totale Selk’nam-bevolking nog maar uit zo’n honderd mensen bestond. Gedurende zijn jarenlange veldwerk maakte Gusinde ruim 1200 opnames, waarvan het merendeel portretten. Dit fotografisch oeuvre staat centraal in de monografie Martin Gusinde. L’esprit des hommes de la Terre de Feu, in 2015 uitgegeven door Xavier Barral, die al in de jaren tachtig in Chili gefascineerd was geraakt door beelden van de oorspronkelijke bevolking van Vuurland. Een selectie uit dit boek is in Huis Marseille te zien en betreft onder andere de ‘Hain’–ceremonie van de Selk’nam.
De ‘Hain’ was een spectaculair initiatieritueel voor jonge mannen dat maar één keer in de zoveel jaar werd uitgevoerd. De mannen droegen maskers en werden van top tot teen met rode oker en witte strepen en stippen beschilderd. Het was de bedoeling om met deze ‘geestenbeschildering’ de vrouwen bang te maken en te onderwerpen. Een van de belangrijke geesten uit deze voorstelling was een lievelingsfiguur van de vrouwen, de ‘Ketérnen’, die een ‘uitzonderlijk prachtige baby’ voorstelde, wiens huid en masker geheel bedekt waren met donsveertjes die vastzaten in de rode oker.
Voor de Selk’nam werd het magische en afschrikwekkende effect van de vermomming bereikt met natuurlijke elementen zoals rode oker, witte strepen en donsveertjes. De meest alledaagse dingen krijgen zo een spirituele kracht binnen een ritueel met een gevaarlijke en verboden lading.
Mario Cravo Neto en candomblé
Voor de Braziliaanse fotograaf Mario Cravo Neto (1947-2009) vormde de Afro-Braziliaanse religie candomblé een grote bron van inspiratie. Elementen uit deze godsdienst zijn afkomstig uit de Yoruba-cultuur, die door Afrikaanse slaven uit Afrika naar Brazilië werd meegenomen. Tot in de jaren zeventig van de twintigste eeuw was candomblé een verboden – want ‘heidense’ – religie in Brazilië. Cravo Neto werd geboren in Salvador de Bahia, in het noordoosten van Brazilië, de bakermat van candomblé, en hij maakte verschillende fotoseries – zowel in kleur als zwart-wit – die op de religie geïnspireerd waren. De zwart-witfoto’s uit de tentoonstelling behoren tot een selectie van 136 opnamen uit de periode 1977-2000 die Cravo Neto publiceerde in zijn fotoboek The Eternal Now (2002). Candomblé komt voort uit een orale traditie en kent geen heilige geschriften. Cravo Neto’s foto’s vormen een visuele expressie van de ervaring van candomblé in de twintigste eeuw. Zijn sculpturale foto’s hebben een ontegenzeggelijke magische kwaliteit. Spirituele krachten worden haast zichtbaar en voelbaar gemaakt in fotografische composities met dierlijke, plantaardige en menselijke elementen.
Met wortels in de Yoruba-cultuur
Van het werk van Cravo Neto loopt een onzichtbare lijn naar de foto’s van de kunstenaar Rotimi Fani-Kayode (1955-1989), die in Nigeria geboren werd, waar zijn vader een belangrijke functie vervulde binnen de Yoruba-gemeenschap. De Kayodes waren ‘keepers of the Shrine of Yoruba Deities and priests of Ife.’ De Yoruba is een etnische groep die een taal, religie en cultuur delen en die in politiek autonome stadstaten wonen met een eigen koning. Grote aantallen Yoruba werden tussen de achttiende en het midden van de negentiende eeuw als slaaf naar Brazilië gebracht. De studiofotografie van Fani-Kayode, waarin hij werkt met modellen, laat zich lezen als scènes uit een theaterstuk, waarin kwesties als ras, seksualiteit, plezier en verlangen aan de orde worden gesteld. In het werk van Fani-Kayode speelt identiteit een grote rol. Hij voelde zich een buitenstaander vanwege zijn homoseksuele geaardheid, het feit dat hij buiten zijn geboorteland leefde en geen respectabel getrouwde professional was geworden zoals zijn ouders graag hadden gezien. In zijn werk speelt hij met het grijze gebied tussen zwart en wit, gay en straight, acceptatie en taboe. Hij paste toe wat de Yoruba-priesters en -kunstenaars de ‘technique of ecstasy’ noemen, aldus Mark Sealy – directeur van Autograph ABP – ‘where concepts of reality are distorted or disrupted to produce ambiguous meanings’: betekenissen vol symboliek die overigens voor een niet in de Yoruba-cultuur ingewijd publiek versluierd zullen blijven. In 1988 was Fani-Kayode medeoprichter van en voorzitter van Autograph ABP – Association of Black Photographers in Londen. Een jaar later overleed hij op 34-jarige leeftijd aan aids. Sinds 1992 beheert Autograph ABP zijn archief.
De magie van het object
Het werk van Martin Gusinde, Rotimi Fani-Kayode en Mario Cravo Neto wordt getoond naast de tentoonstelling Shores Like You van Scarlett Hooft Graafland met foto’s die zij onder meer maakte op Socotra, in de Vanuatu–archipel en in de woestijn van Dubai. Met de haar zo kenmerkende visuele lichtheid roept Scarlett Hooft Graafland in haar foto’s een wereld op die ongerept is. De authentieke landschappen die zij opzoekt, vormen het toneel van haar geënsceneerde installaties en bieden context. In deze schijnbaar ongerepte landschappen roept de fotografe met een handjevol luchtige materialen een wereld vol zwaardere associaties op. Haar vormenspel bevat niet alleen humor, maar juist ook veel verwijzingen naar de heersende problemen in de wereld: overbevissing, klimaatverandering en een stijgende waterspiegel. Ook Scarlett Hooft Graafland maakt gebruik van de natuurlijke omgeving en attributen die binnen een vervreemdende context een nieuwe lading krijgen. Zonder religieuze of spirituele waarden toe te kennen, getuigen haar foto’s ook van de kracht – en de magie – van het object.
Naast bovengenoemde tentoonstellingen wordt er werk getoond van de Zuid-Afrikaanse fotografen Zanele Muholi en Guy Tillim en de Eritrese kunstenaar Dawit Petros.