Intersections – kruispunten – is de term die de Zuid-Afrikaanse fotograaf David Goldblatt gebruikt voor de tegenkrachten van waarden, ideeën, standpunten , plaatsen en mensen die de Zuid-Afrikaanse maatschappij vormen. Goldblatt (Randfontein 1930) is de éminence grise van de Zuid-Afrikaanse fotografie en bekend geworden om zijn subtiele en scherpe blik op de Zuid-Afrikaanse samenleving. Met de tentoonstelling Intersections presenteert Huis Marseille voor het eerst een groot overzicht van Goldblatts nieuwe kleurenfotografie in Nederland.
Kritisch waarnemer
David Goldblatt werkt in de traditie van de grote documentaire fotografie van de twintigste eeuw. Al sinds het Apartheidsregime eind jaren veertig werd ingevoerd, observeert hij de maatschappelijke ontwikkelingen in zijn geboorteland met een kritisch oog en specifieke aandacht voor het veronachtzaamde detail. Goldblatt is geen fotojournalist die verslag doet van indringende gebeurtenissen, hij is meer geïnteresseerd in het vastleggen van de maatschappelijke omstandigheden die tot die gebeurtenissen leiden. Zijn foto’s van mijnwerkers, Afrikaners, het leven in de zwarte thuislanden en in de witte suburbs zijn gepubliceerd in talloze tijdschriften en boeken zoals On the Mines (1973), Some Afrikaners Photographed (1975), In Boksburg (1982), Lifetimes under Apartheid (1986), The Transported of KwaNdebele: A South African Odyssey (1989), South Africa: The Structure of Things Then (1998) en Particulars (2005). Met Intersections is een nieuwe publicatie aan deze rij toegevoegd.
Hoewel Goldblatt al bijna een halve eeuw een van de meest vooraanstaande fotografen van Zuid-Afrika is en hij in 1998 een solo-expositie in het Museum of Modern Art in New York had, kreeg hij relatief laat bekendheid in Europa. De elfde Documenta in Kassel (2002), waar zwart-wit foto’s uit de serie In Boksburg en foto’s van Johannesburg uit de Intersections serie werden getoond, vergrootte de interesse in zijn werk, evenals Fifty-One Years (2001), een retrospectief van Goldblatts werk dat ook in Witte de With in Rotterdam te zien was.
In zijn werk onderzoekt Goldblatt hoe Apartheid en de gewelddadige geschiedenis van het land de politieke en sociale structuren, de stad en het landschap in Zuid-Afrika hebben gevormd. Met zijn foto’s wil hij betekenis geven aan de relatie tussen de politieke en fysieke geografie van Zuid-Afrika. Een verband dat zichtbaar wordt in de soms subtiele veranderingen in de steden en vooral in het overweldigende Zuid-Afrikaanse landschap. Zoals hij in een interview ooit zei: Primary is the land, its division, possession, use, misuse. How we have shaped it and how it has shaped us. Vanwege deze persoonlijke en tegelijkertijd politieke visie werd hem in 2006 de prestigieuze Hasselblad Award toegekend.
Kleur
Tot een paar jaar geleden maakte Goldblatt zijn vrije werk vrijwel uitsluitend in zwart-wit. In kleur kon hij zijn woede, walging en angst over de ideologie van de Apartheid niet uiten. Bovendien vond hij de technische expressiemogelijkheden van de kleurenfotografie in die periode beperkt: diafilm ontbrak het bijvoorbeeld aan belichtingsspeelruimte, kleurennegatieven vertoonden kleurzweem, en de afdrukken op PE-papier kon hij niet voldoende naar zijn hand zetten. Het begin van een nieuw politiek en maatschappelijk tijdperk na de afschaffing van de Apartheid liep min of meer synchroon met de vergaande ontwikkelingen in digitale afdruktechnieken. In die periode voelde Goldblatt de noodzaak om zijn onderwerpskeuze en expressievorm te verbreden. Een nieuwe generatie kleurenfilms en de grote controle over contrast en kleurverzadiging die digitale afdrukken bieden, hebben dat voor hem mogelijk gemaakt.
Goldblatt fotografeert op kleurennegatief en bewerkt zijn negatieven in de computer. Samen met zijn meester-drukker Tony Meintjes voert hij alleen bewerkingen uit die ook in de donkere kamer tot stand zouden zijn gekomen – hij gebruikt de computer nooit om de inhoud van het beeld te manipuleren. De afdrukken zijn uiterst verfijnde inkjetprints op aquarel papier. Daarin streeft hij naar een kleurweergave die zo veel mogelijk overeenkomt met zijn gevoel van kleur in de realiteit van het harde Zuid-Afrikaanse zonlicht. Hoge contrasten, onverzadigde, neutrale kleuren en tegelijkertijd een brede schaal in toon en kleurschakering geven elke afdruk een ongekende, haarscherpe grafische kwaliteit waarin elk detail zichtbaar is.
Thema’s
Goldblatts meesterlijke beheersing van de fotografische techniek komt subliem tot uiting in zijn reeks monumentale foto’s van het desolate, woestijnachtige landschap van de Karoo en de Noord-Kaap. De temperaturen zijn extreem, het is dor en droog, en aan de onmetelijke hemel schijnt de zon intens en onbarmhartig. Elke kleur verbleekt in dit oneindige landschap waarin de reiziger op zichzelf wordt teruggeworpen omdat ieder ijkpunt ontbreekt. In zijn foto’s probeert Goldblatt het nietsontziende karakter van dit landschap bloot te leggen. Hij vermijdt optische trucs (breedbeeld, panoramafotografie) en de pittoreske en dramatische momenten van de dag (zonsopgang, zonsondergang, stormachtig weer). Met zijn technische camera bereikt hij een grote scherptediepte die de beschouwer in staat stelt het beeld tot in de kleinste details te ‘lezen’. Alleen op deze manier kan hij de visuele bewijzen verzamelen van de relatie tussen mens en land: hekken, monumenten, resten van nederzettingen, nomaden en hun kuddes etc.
De inhoud en intensiteit van Goldblatts kleurenfotografie is niet fundamenteel anders dan van zijn oudere zwart-wit werk. Maar hij houdt wel rekening met de specifieke mogelijkheden van de kleurenfotografie. Intersections bevat onderwerpen die hij in zwart-wit nooit bevredigend had kunnen weer gegeven. Zoals de serie asbestlandschappen die een groot maatschappelijk probleem aankaarten. Blauwe asbest werd een eeuw lang in Zuid-Afrika gewonnen, maar de bedrijven die dat deden bekommerden zich niet over de gezondheid van hun werknemers en van de omwonenden noch over de gevaren van asbestafval. Duizenden mensen zijn aan de gevolgen overleden en de komende jaren zullen er nog veel meer volgen. De nieuwe regering ondersteunt claims van de nabestaanden en saneert het landschap voor veel geld.
Tijdens de Apartheid mochten zwarten zich in Johannesburg alleen onder strikte voorwaarden op straat begeven en geen handel drijven. Na de val van de apartheid stroomden miljoenen mensen uit heel Afrika naar de Zuid-Afrikaanse steden. Binnen een paar jaar raakte Johannesburg overbevolkt en bijna geheel bewoond door zwarten. De stad veranderde ingrijpend van een steriel, postkoloniale straatbeeld in een levendige en soms chaotisch Afrikaanse stad. Omdat er weinig banen waren, groeide de informele economie exponentieel. Met een paar appels en snoepjes kon je al straathandelaar worden. Met een schilderskwast, een mobiele telefoon en een paar zelfgemaakte advertenties op de stoep, was je zakenman. Ondertussen verhuisden de meeste blanken en welgestelde zwarten naar de nieuwe buitenwijken waar ze zich verschansten in huizen als vestingen, die evenwel nog steeds niet genoeg bescherming boden tegen geweld en vindingrijke criminelen. Goldblatt heeft deze ontwikkelingen in zijn foto’s vastgelegd.
Goldblatt is ervan overtuigd dat veel normen en waarden in Zuid-Afrika op een non-verbale manier tot uiting komen in de gebouwen en monumenten. In zijn boek South Africa: the Structure of Things Then (1998) heeft hij geprobeerd deze opvatting te laten zien aan de hand van zwart-wit foto’s van constructies die het gevolg zijn van raciale overheersing en apartheid. Dit idee onderzoekt hij ook op veel kleurenfoto’s uit Intersections in het landschap en het stadsgezicht van het Zuid-Afrika na de Apartheid. Hij fotografeert onder andere veranderingen van oude monumenten, de komst van nieuwe monumenten en het toenemend aantal persoonlijke gedenktekens.
Met de komst van democratie is de organisatie van de overheid ingrijpend veranderd en zijn er nieuwe ambtenaren gekomen en nieuwe machtstructuren ontstaan. Goldblatt heeft deze veranderingen vastgelegd op lokaal ambtelijk niveau.
Aids
Aan de tentoonstelling in Huis Marseille zijn ook enkele van Goldblatts meest recente werken toegevoegd. Daarmee legt deze expositie een nieuw accent op de meest actuele en urgente problematiek in Zuid-Afrika: Hiv en Aids. Zuid-Afrika heeft een van de hoogste percentages hiv- en aidsslachtoffers in de wereld. Hoewel de situatie lijkt te veranderen, reageert de regering vooralsnog weinig daadkrachtig, en heeft het probleem in het verleden zelfs ontkend. De ziekte treft vooral de arme, zwarte bevolking, die uit schaamte het probleem op zijn beurt ook verzwijgt. Er worden verschillende campagnes gevoerd die mensen bewust willen maken van het gevaar van de ziekte en veilige seks propageren. Een van die campagnes ‘plant’ het rode lintje, de aids ribbon, in de openbare omgeving, waar het symbool, zoals Goldblatts foto’s laten zien, vaak in het landschap opgaat en onopgemerkt blijft.
Naar aanleiding van de zaal in Huis Marseille met de meest recente ‘Aids-landschappen’ van David Goldblatt, als aanvulling op de tentoonstelling Intersections, heeft Han Nefkens besloten tien werken te verwerven voor de Huis Marseille / H+F Collectie, met als doel de foto’s in een aparte, aan het thema Aids geweide expositie te laten reizen. Deze doelstelling past bij het programma ter bestrijding van Aids dat de H+F Collectie entameert en stimuleert.
Intersections kwam tot stand in nauwe samenwerking met David Goldblatt en museum kunst palast in Düsseldorf, waar de tentoonstelling eerder te zien was.
Publicatie
Bij Prestel Verlag in München is de gelijknamige Engelstalige publicatie verschenen die tijdens de expositie in Huis Marseille verkrijgbaar is. Het boek bevat een interview van Mark Haworth-Booth met de fotograaf en teksten van Michael Stevenson en Christoph Danelzik-Brüggemann. ISBN 3-7913-3247-3, prijs: 49,95 euro.