Wat is Nederland zonder overleg? Zonder het typisch Hollandse ‘poldermodel’? Huis Marseille, museum voor fotografie in Amsterdam, toont van 14 juni tot 7 september meer dan dertig groepsportretten die Taco Anema maakte van besturen van non-profitorganisaties. Tezamen vormen de foto’s een prachtige illustratie van de bestuurlijke cultuur van dit land. Koekjes, koffiekannen en een onpersoonlijke vergaderomgeving zijn vaak karakteristiek. De besturen die Anema fotografeerde vallen in dezelfde iconografische traditie als de zeventiende-eeuwse regentenportretten en schuttersstukken waar Nederland beroemd om is. De hedendaagse besturen bevinden zich in alle lagen van de bevolking, los van sociale, religieuze of geografische achtergronden, waarbij het opvallend is dat ook de nieuwe Nederlanders het fenomeen gretig hebben omarmd.
Wie kent niet de zeventiende-eeuwse Nederlandse traditie om het overleg te verbeelden? De bekende schrijfster en historica Annie Romein Verschoor noemde regentenportretten ‘de meest indringende, de meest onmiddellijke en de meest verheven weergave van het burgerlijke levensideaal die wij bezitten’. Welk burgerlijk levensideaal dat is, is overigens niet zo eenvoudig te zeggen. Maar uit de hedendaagse groepsportretten die fotograaf Taco Anema in de afgelopen jaren maakte van Hollandse besturen – uiteenlopend van het bestuur van de Anne Frank stichting tot het bestuur van de Stichting Voice of Afghan Women – komt wel degelijk iets gemeenschappelijks naar voren. Al die besturen zijn stuk voor stuk op een bepaalde manier erg Hollands, ook zij die zich met hun buitenlandse achtergrond inzetten voor hun eigen landgenoten en cultuur. Ze laten zien dat formeel overleg in Nederland bijzonder vanzelfsprekend is.
Het ‘poldermodel’ in foto’s van besturen
Toen Taco Anema zijn eerdere serie Honderd Hollandse Huishoudens (2002-2009) had afgerond – die in 2009 in Huis Marseille werd tentoongesteld – en een nieuw onderwerp zocht waarin de kenmerken van de Nederlandse cultuur zichtbaar zouden kunnen worden, vond hij zijn inspiratie in het Hollandse ‘poldermodel’. Dat is de Nederlandse politieke en bestuurlijke cultuur die wordt gekenmerkt door overleg en het streven naar consensus. Anema maakte groepsportretten van besturen van 85 non-profit organisaties, die uiteenlopen van besturen van een moskee, een studentengezelschap, een voetbalvereniging, een moslimvrouwenorganisatie en een Japanse culturele stichting tot dat van de Industriële Grote Club aan de Dam in Amsterdam. Alles bij elkaar een representatieve steekproef van het volk dat zich tussen begin 2009 en begin 2014 binnen de landsgrenzen van Nederland bevond.
Besturen als vorm van emancipatie
Waarom vormen zich in alle lagen van de Nederlandse bevolking verenigingen, stichtingen en non-profit organisaties? Taco Anema maakt in zijn groepsportretten zichtbaar dat deze organisaties de gaten vullen die overheid en bedrijfsleven hebben laten vallen. Het verhaal van Jamila Talla maakt bijvoorbeeld duidelijk hoe die bestuurscultuur de Nederlandse samenleving vormt. Talla klopte als Afghaanse vluchteling jarenlang bij allerlei instanties aan met ideeën om haar lotgenoten hulp te bieden. Ze was hiervoor meer dan deskundig: als voormalig directeur van Unicef in Mazar-i-Sharif was zij verantwoordelijk voor een hulpprogramma voor vrouwen en kinderen in de negen noordelijke provincies van Afghanistan. Maar in Nederland ze kreeg ze nauwelijks gehoor. Pas toen ze haar eigen stichting oprichtte, werd ze serieus genomen en werd ze ‘gesprekspartner’. Toen trad ze namelijk niet langer op als mevrouw Jamila Talla, maar als voorzitster van de Stichting Voice of Afghan Women met als doel ‘Het opkomen voor de rechten van Afghaanse vrouwen en het streven naar versterking van weerbaarheid, zelfstandigheid en zeggenschap van die vrouwen.’ Zo heeft elke stichting zijn eigen doel. ‘Het bevorderen van het sluiten van huwelijken van Sefardische joodse weesmeisjes of jonge dochters met Sefardische joodse mannen door het beschikbaar stellen van giften; het bevorderen van joods sociaal en cultureel werk in de ruimste zin’ luidt dat bijvoorbeeld voor de Santa Companhia de Dotar Orphas e Donzellas (opgericht in 1615). En de Diaconie van de Kloosterkerk (opgericht in 1918) heeft als doel ‘barmhartigheid (goed doen) en gerechtigheid (recht doen) te bevorderen.’
De bakens van de vergadercultuur, ook belicht in een film
Uit de portretten van Taco Anema rijst een karakteristiek beeld op van de onpersoonlijke vergaderingomgeving die gekenmerkt wordt door steeds dezelfde attributen: koekjes en koffiekannen vormen de bakens van de vergadercultuur. Een andere constante ligt in de manier waarop de besturen poseren en in de camera kijken. Die opstellingen kennen geen hiërarchie, ze tonen zowel de persoonlijkheid van het individu als het geheel van de groep. Hoe die foto’s tot stand kwamen vormt het onderwerp van een film, gebaseerd op alle opnamen van Taco Anema, die een dynamisch onderdeel van de tentoonstelling zal vormen. Door middel van geluid, sequenties, combinaties en typografie creëert deze korte film een omgeving waarin speciale accenten gelegd worden op de kenmerken van de Nederlandse overlegcultuur. Een aantal bestuursleden werd speciaal voor deze film geïnterviewd.
In een ‘Gouden’ traditie, met een boek en debatten
De oprichting van een eigen stichting geeft nog altijd hetzelfde gevoel van trots en onafhankelijkheid dat de opkomende burgerij in de Gouden Eeuw ervoer. Steeds weer valt men terug op die ene vorm, die eindeloos is geoefend en herhaald en die reeds generaties lang bestendigd is. De portretten die Taco Anema van Nederlandse besturen maakte vallen in dezelfde iconografische traditie als de geschilderde Regentenportretten en schuttersstukken uit de collecties van het Rijksmuseum en het Amsterdam Museum (die binnenkort een eigen vleugel in de Hermitage krijgen).
Bij uitgeverij nai010 verschijnt tegelijkertijd het boek Taco Anema. Overleg. Nederland bestuurt zichzelf, met daarin alle 85 portretten. Het boek bevat teksten van Els Barents, directeur van Huis Marseille, schrijver Abdelkader Benali, historica Caroline Hanken en kunsthistoricus en voormalig Rijksmuseumdirecteur Henk van Os. Rond boek en tentoonstelling zal een aantal debatten georganiseerd worden.
Boek
Taco Anema, Overleg. Nederland bestuurt zichzelf / met teksten van Els Barents, Abdelkader Benali, Caroline Hanken en Henk van Os / nai010 uitgevers / ontwerp: Irma Boom / verkoopprijs € 49,50 / isbn 978 94 6208 128 4 / hardcover / 192 p. / 22 x 28 cm