In Umkhondo. Tracing Memory verbindt Lindokuhle Sobekwa (Johannesburg, 1995) bestaand en nieuw werk met elkaar, om zo de thematische lijnen die door zijn foto’s lopen te kunnen traceren. Zijn familie, zijn voorouders en het landschap waarin zij voortleven vormen de rode draad in zijn oeuvre en zijn onderdeel van Sobekwa’s zoektocht naar een verklaring voor gebeurtenissen uit het verleden. Zijn ontroerende en persoonlijke werk richt de blik zowel op zijn directe omgeving als op zijn eigen identiteit en de daarmee verbonden grotere thema’s die in de Zuid-Afrikaanse samenleving spelen.
Routes langs herinneringen
Umkhondo kan in het Xhosa, de moedertaal van de fotograaf, veel verschillende betekenissen hebben. Het kan verwijzen naar het traceren of opsporen van iets, maar het kan ook een aanwijzing, symptoom of voetafdruk zijn. In de tentoonstelling in Huis Marseille traceert Sobekwa verschillende routes door zijn eigen werk en verbindt hij bepaalde mysterieuze gebeurtenissen met elkaar. Zo brengt hij zijn eigen narratief in kaart.
Deze eerste museumtentoonstelling is de introductie in Europa van een talentvolle jonge fotograaf die in de voetsporen treedt van grote Zuid-Afrikaanse namen als Santu Mofokeng en David Goldblatt. Net zoals de fotografen die hem inspireren, onderzoekt hij nauwgezet grote thema’s als ras, klasse en segregatie en benadert hij deze vanuit zijn eigen ervaringen en herinneringen, wat het werk persoonlijk en intiem maakt. Fotograaf en mentor Mikhael Subotzky noemt hem ‘buitengewoon getalenteerd’ en bewondert in zijn werk ‘een visie en gevoeligheid die nu al uniek voor hem is’. De expositie biedt een overzicht van al Sobekwa’s projecten, die vaak langlopend zijn en waaraan hij afwisselend werkt. In Huis Marseille kan iedere serie gezien worden als een Umkhondo, een aanwijzing op de route.
Autobiografische aanknopingspunten
Mthimkhulu III is het eerste werk in de tentoonstelling: een metershoge boom, geconstrueerd van gescheurd papier, geschreven tekst, fotokopieën en familieportretten die zijn takken spreidt over de uitgestrekte wand van de Beletage. Deze autobiografische, site-specific installatie refereert aan uMthimkhulu, de clannaam van Sobekwa’s voorouders die letterlijk vertaald ‘de grote boom’ betekent. Tijdens een bezoek aan het land van zijn voorouders leerde hij over hun culturele connectie met bomen in relatie tot de migratiegeschiedenis van zijn familie, en begon hij deze ideeën te documenteren in de vorm van een stamboom. Sobekwa maakte voor dit project een collage met beelden van twee verschillende bomen: een uit Johannesburg en een uit de Oost-Kaap.
Het werk verwijst naar de sporen van zijn voorouders, hun namen en de plaatsen waar zij zijn geweest. Het is zowel een poging om zijn familie in kaart te brengen als een manier om een rijke mondelinge familiegeschiedenis door te geven, die voor de kunstenaar lang gefragmenteerd bleef als gevolg van economische en gedwongen migratie.
Persoonlijke verhalen
Lindokuhle Sobekwa behoort tot een nieuwe generatie Zuid-Afrikaanse fotografen die ‘vrij geboren’ werd na de eerste democratische verkiezingen in 1994. Hij maakte kennis met fotografie op de middelbare school dankzij het Of Soul and Joy Project in Thokoza, het township in Johannesburg waar hijzelf vandaan komt, en begon met het fotograferen van verjaardagsfeestjes en bruiloften. Later realiseerde hij zich dat fotografie een belangrijk middel kon zijn om verhalen te vertellen die hem bezighouden en interesseren.
Zijn allereerste project Nyaope (2013-2014) getuigt hiervan. Vernoemd naar de gelijknamige drug – een zeer verslavende, goedkope variant van heroïne – worden hierin gebruikers in Thokoza gevolgd, de township in Johannesburg waar Sobekwa zelf vandaan komt. ‘Ik hoopte dat mijn foto’s een gesprek over nyaope op gang zouden brengen in mijn gemeenschap. De drug heeft een nationale crisis veroorzaakt in Zuid-Afrika,’ vertelt de fotograaf. De beladen, persoonlijke zwart-witbeelden worden aangevuld met het recente vervolg Nyaope Chapter II, waarin Sobekwa zich verder verdiept in het leven van een aantal van zijn eerdere subjecten. In dit hoofdstuk onderzoekt hij zowel rehabilitatie als voortdurend drugsgebruik en liet hij de geportretteerden zelf participeren; ze maakten plakboeken op basis van verhalen die ze hebben gedeeld en foto’s die hij heeft genomen.
Doorgronden van complexe relaties
Tegenover Nyaope wordt een selectie uit de evenzo confronterende serie Daleside getoond, waarin Sobekwa gedurende vijf jaar de overwegend witte gemeenschap volgt die in dit verlaten industriedorpje aan de rand van Johannesburg woont. Een jarenlange fascinatie met en frustratie jegens de plek waar zijn moeder vroeger als huishoudster werkte, maakte dat hij Daleside zelf wilde doorgronden. Daleside is zowel een persoonlijk verhaal als een metafoor voor de diepgewortelde raciale kloof die nog altijd bestaat in Zuid-Afrika. Bewoners kijken fel in de camera, wat de afstand tussen subject en fotograaf voelbaar maakt en illustratief is voor Sobekwa’s complexe relatie met het gebied.
Het zwijgen doorbreken
Het hart van de tentoonstelling wordt gevormd door de video-installatie I carry Her photo with Me. In een ontroerende slideshow waarin een plakboek met foto’s en notities wordt doorgebladerd, gaat Sobekwa op zoek naar zijn oudere zus Ziyanda. Zij verdween plotseling op dertienjarige leeftijd, en kwam kort nadat ze was teruggekeerd te overlijden – na vijftien jaar vermist te zijn geweest.
Er bestond op één groepsportret na, waar haar gezicht uit is geknipt ten behoeve van haar uitvaart, geen enkele foto van haar: ‘Op een dag zag ik door het raam een prachtig licht naar binnen schijnen dat op haar gezicht viel. Ik tilde de camera op om het moment vast te leggen, maar ze wierp me een boze blik toe en zei: “Stop! Als je die foto neemt vermoord ik je!” Dus liet ik mijn camera zakken. Ik wou nog steeds dat ik die foto had genomen.’ In I carry Her photo with Me gaat Sobekwa daarom terug in de tijd, op zoek naar antwoorden en nieuwe herinneringen. Hij bezoekt mensen die Ziyanda hebben gekend en probeert haar leven te reconstrueren via de plaatsen waar zij is geweest.
Het project dient voor Lindokuhle Sobekwa niet alleen om de herinnering aan haar levend te houden, maar is ook een poging om de gevolgen van dergelijke verdwijningen – een verontrustend onderdeel van de geschiedenis van Zuid-Afrika – bespreekbaar te maken. Het boek is een aanvulling op zijn werk over fragmentatie, armoede en de langdurige nawerking van apartheid en kolonialisme in alle lagen van de Zuid-Afrikaanse samenleving.
Wortels in het landschap
De zoektocht naar zijn zus bracht Sobekwa ook buiten Johannesburg, naar zijn familie en inyinyaya (voorouders) in Transkei, Oost-Kaap, waar Ziyanda haar jeugd doorbracht en is begraven. Hier zette hij de serie voort en fotografeerde het landschap waarin zijn zus leefde en nog steeds voortleeft. ‘Als je ’s morgens vroeg op het platteland aankomt, moet je je voorouders bezoeken,’ zegt hij. ‘Ziyanda is nu mijn voorouder.’ Het landschap, met de heilige bomen en bossen, speelt een belangrijke rol in de connectie met de voorouders en werd uiteindelijk de focus van Sobekwa’s meest recente serie Ezilalini (The Country). Net zoals voor I carry Her photo with Me documenteert hij betekenisvolle plaatsen en personen op het land, dit keer niet op zoek naar een familielid, maar via de glooiende horizon naar zijn eigen wortels.
Een narratief van verbinding en ontworteling
Sobekwa maakt gebruik van verschillende technieken en media om zijn verhalen te vertellen, maar zijn beeldtaal blijft steeds herkenbaar. Moeiteloos wisselt hij af tussen zwart-wit en kleur, digitaal en analoog, en stilstaand en bewegend beeld; aan de meeste projecten werkt de kunstenaar zelfs gelijktijdig. Nieuw voor de fotograaf was het analoog afdrukken van zijn negatieven bij masterprinter Peter Svenson in Amsterdam. Hoewel hij al jaren met een analoge camera werkt, werden zijn foto’s tot op heden digitaal afgedrukt. Dankzij de chromogene ontwikkeltechniek komen de kleuren van het landschap en de mensen in Ezilalini (The Country) voor het eerst naar voren zoals ze door de fotograaf bedoeld zijn.
Door de tentoonstelling heen wordt duidelijk dat alle thematische lijnen die Sobekwa volgt, dezelfde kern hebben. Zijn werken zijn een middel om zijn omgeving, en daarmee zichzelf, te duiden en onderzoeken. Het maakt zijn werk uiterst persoonlijk en kwetsbaar. Tegelijkertijd leggen zijn ervaringen ook grotere thema’s uit de turbulente geschiedenis van Zuid-Afrika bloot. Sobekwa’s zoektocht naar zijn eigen familie, voorouders, cultuur en identiteit is deel van een bredere realiteit waarin de nawerking van migratie, kolonialisme en apartheid tot op de dag van vandaag generaties ontwricht en ontwortelt.
Lindokuhle Sobekwa (Johannesburg, 1995) begon in 2012 met fotograferen dankzij het Of Soul and Joy Project, een educatieprogramma in Thokoza, een township in het zuidoosten van Johannesburg. Hier leerde hij het vak van bekende fotografen als Bieke Depoorter, Cyprien Clément-Delmas, Thabiso Sekgala, Tjorven Bruyneel and Kutlwano Moagi. In 2014 zorgde de publicatie van zijn serie Nyaope in verschillende kranten en tijdschriften voor internationale bekendheid. Op 20-jarige leeftijd ontving de fotograaf een beurs om te studeren aan de Market Photo Workshop en in 2018 sloot hij zich aan bij Magnum Photos, waarvan hij sinds 2020 associate member is. Zijn werk is gepubliceerd in Daleside: Static Dreams, in samenwerking met Cyprien Clément-Delmas (Gost Books, 2020) en I carry Her photo with Me (Steidl, verwacht). Tegenwoordig is Sobekwa zelf mentor bij het Of Soul and Joy Project en wordt hij opgeleid door kunstenaar Mikhael Subotzky. Hij woont en werkt in Johannesburg.
Umkhondo. Tracing Memory is onderdeel van de zomerprogrammering 2022 van Huis Marseille, getiteld The beauty of the world so heavy, die verder bestaat uit de volgende tentoonstellingen:
Dirk Kome / Vijf lange meden
Dana Lixenberg / Polaroid 54/59/79
Sabelo Mlangeni / Isivumelwano
Deana Lawson / Collectiepresentatie