Ad van Denderen, de éminence grise van de Nederlandse documentaire fotografie, volgt met zijn camera al bijna 25 jaar het dagelijks leven in Israël en de Palestijnse gebieden. Aanvankelijk fotografeerde hij in zwart-wit, in een klassieke, directe reportagestijl. Een jaar of vijftien geleden heeft zwart-wit plaatsgemaakt voor kleur en sindsdien hanteert Van Denderen een monumentale, meer afstandelijke stijl van fotograferen. In de tentoonstelling Jerusalem Stone komen beide visies samen om een genuanceerd beeld te kunnen geven van de complexe en precaire situatie in het gebied. Steen dient daarbij als metafoor. Steen bepaalt in hoge mate het landschap, en daarmee de waterhuishouding en plantengroei. Steengroeven bieden het materiaal waaruit huizen aan beide kanten van de grens worden opgetrokken. Stenen worden gebruikt om barrières op te werpen en om de tegenstander mee te bekogelen. Steen dient als wapen, als obstakel en als bescherming.
Peace in the Holy Land
Twintig jaar geleden verscheen Ad van Denderens fotoboek Peace in the Holy Land, het resultaat van een project dat in 1993 begon, toen hij de gelegenheid kreeg om een jaar lang in Israël en de Palestijnse gebieden te fotograferen. Het werden uiteindelijk vier jaar omdat de situatie zich lastig liet visualiseren. Van Denderen zag dat iedere partij in het conflict wel ergens gelijk had. Dat maakte het kiezen van een positie een hachelijke zaak. In 1966 was Van Denderen voor het eerst in Israël, toen hij een halfjaar in een kleine landbouwcoöperatie verbleef. Daar was hij getuige van een bloeiende gemeenschap waar Joden en Arabieren gezamenlijk het land bewerkten. De toekomst werd met optimisme bezien. De Zesdaagse Oorlog (5-10 juni 1967) sloeg dat idyllische en idealistische beeld aan diggelen. Toen Van Denderen in 1993 terugkeerde, trof hij een samenleving aan waar solidariteit ver te zoeken was. In Peace in the Holy Land is de nadruk komen te liggen op het dagelijks leven van de Palestijnen en – in mindere mate – de kolonisten. De foto’s bieden tegenwicht aan persfoto’s die een al te eenzijdig beeld van het conflict geven.
Terloopse beelden
Sinds Peace in the Holy Land is Ad van Denderen regelmatig terug geweest. Al die tijd heeft hij de Joodse en Palestijnse bevolking steeds verder uit elkaar zien groeien. Zijn fotografische stijl is sindsdien ook veranderd. Zijn latere, in kleur geschoten foto’s laten het conflict veel minder direct zien, maar dienen als metafoor voor wat er op de Westelijke Jordaanoever aan de hand is. Zijn foto’s tonen onder andere welke praktische gevolgen de bouw van de muur op de Westoever heeft voor de Palestijnen die voor hun werk moeten pendelen tussen hun huis en Israël. In 2003 fotografeerde hij de muur die Abu Dis, een Arabische buurt in Jeruzalem, volledig zou afsluiten van de rest van de stad. Zoals op de foto’s te zien is, was die muur in het begin niet meer dan een aantal betonnen blokken waar bewoners, oud en jong, voortdurend op inventieve wijze overheen klommen. Deze terloopse beelden contrasteren met de foto’s van eindeloze wachtrijen en gewelddadige confrontaties die vaak de grens tussen Israël en de Palestijnse gebieden illustreren.
Surrealistisch en futuristisch
In 2012 maakte Van Denderen een serie verstilde foto’s van Baladia, dat in de verte op een slaperig woestijnstadje lijkt, maar in werkelijkheid een trainingscentrum van het Israëlische leger is. Baladia ligt bij de grens met Egypte en is gebouwd als Arabische stad, compleet met moskee, ziekenhuis, bejaardenhuis, bank, school en begraafplaats annex voetbalveld. Het complex wordt gebruikt om Israëlische soldaten te trainen in het zo effectief mogelijk innemen van Palestijnse nederzettingen. Als voorbeeld dient de succesvolle inname van Nablus in 2002, waarbij het leger, gewapend met betonboren, zich dwars door de huizen een weg naar binnen baande. Verbrande auto’s en wapperende was zijn bedoeld om Baladia een realistisch aanzien te geven; op de foto’s van Ad van Denderen doet het stadje eerder surrealistisch aan. Even onwerkelijk en haast futuristisch lijkt Rawabi, de fonkelnieuwe Palestijnse stad op een heuveltop 12 kilometer ten noorden van Ramallah. Tussen 2012 en 2016 volgde Van Denderen de bouw van de stad, het geesteskind van de Amerikaans-Palestijnse miljonair Bashar al-Masri. Rawabi is ontworpen voor de Palestijnse middenklasse en voorzien van de modernste voorzieningen en infrastructuur. Maar hoe solide de stad er ook uitziet, de basis is wankel, want voor water is Rawabi afhankelijk van Israël.
Jerusalem stone
De titel van de tentoonstelling is ontleend aan de beroemde Jerusalem stone, de specifieke steensoort waaruit de westmuur, beter bekend als de Klaagmuur, in de Oude Stad is opgetrokken. De muur wordt beschouwd als de westelijke muur van de Joodse tempel die op de Tempelberg stond en in 70 n.Chr. door de Romeinen is verwoest. Voor nieuwe huizen in de Oude Stad – een van de meest betwiste stukken grond op aarde – mag uitsluitend Jerusalem stone worden gebruikt.
Ad van Denderen (1943) is geïnteresseerd in de manier waarop mensen hun dagelijks leven vormgeven onder extreme omstandigheden. Hij geldt als een betrokken fotograaf die binnen een brede, politieke en maatschappelijke context werkt. Hij keert regelmatig terug naar gebieden waar hij eerder fotografeerde om zo een ontwikkeling te kunnen schetsen. Van Denderen is in de jaren zestig opgeleid aan de Grafische School in Utrecht. Daar bracht zijn docent Ata Kandó hem in contact met fotografie. Een van zijn meest geprezen projecten is GoNoGo (2003), waarvoor hij vijftien jaar lang immigranten, asielzoekers en illegalen fotografeerde die in Europa een beter bestaan zochten. Tot zijn andere langdurige projecten behoren So Blue So Blue (2003-2007), over het leven in de landen die aan de Middellandse Zee liggen, en Welkom in Suid-Afrika (1990-1991/2004/2017-2018). Om onafhankelijk te kunnen opereren, heeft Ad van Denderen altijd als zelfstandig fotograaf gewerkt. Zijn opdrachtgevers zijn onder andere Vrij Nederland, De Groene Amsterdammer en The Independent. In 2007 ontving hij de oeuvreprijs van het Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst.
Publicatie
Tegelijk met de tentoonstelling verschijnt bij Fw:Books het boek Stone met foto’s en teksten van Ad van Denderen, ontworpen door Hans Gremmen.
Dankzij steun van het Mondriaan Fonds en het Fonds Anna Cornelis heeft Ad van Denderen de afgelopen decennia aan zijn fotoproject in Israël en de Palestijnse gebieden kunnen werken.