Een prachtig moment

Is er iets gemeenschappelijks in het werk van de zeven fotografen die zijn samengebracht in de tentoonstelling Een prachtig moment? Dat is een vraag die moeilijk te beantwoorden is, want hier wordt weliswaar het werk van een select aantal fotografen getoond die allemaal uit Japan komen, maar ondanks hun gedeelde afkomst onderscheiden zij zich ieder door een eigen onderwerpskeuze en specifieke werkwijze. Toch lijkt er een zeker gemeenschappelijk element te zijn: de geconcentreerde en respectvolle manier waarop zij het fotografisch medium benaderen. Die manier van naar de wereld kijken of die verbeelden lijkt te zijn geboren uit de specifieke Japanse schoonheidsbeleving die bekendstaat als wabi sabi: twee sleutelbegrippen uit de klassieke Japanse esthetiek die een zo uitgestrekt veld van betekenissen dekken dat ze niet met een eenvoudig equivalent te vertalen zijn. Wabi kan omschreven worden als ‘serene aandacht voor eenvoudige dingen’, sabi als ‘schoonheid verleend door het patina van de tijd’. In het werk van de in Een prachtig moment samengebrachte fotografen is die invloed bijvoorbeeld terug te zien in een grote gevoeligheid voor de diverse manifestaties van de natuur en een opmerkzaamheid voor de schoonheid van – schijnbaar onopmerkelijke – details. Maar ook het tegenovergestelde van die serene rust komt in deze tentoonstelling aan bod: heftige verbeelding waarin gevoelens van beklemming tot uiting worden gebracht.

Natuurkracht

Zowel de ‘vaderlijke kracht’ als de ‘moederlijke generositeit’ van het water komt tot uitdrukking in de foto’s van golven die Syoin Kajii (Niigata, 1976) maakte aan de kust van het eiland Sado, het op vijf na grootste eiland van Japan. Als boeddhistische monnik en opvolger van zijn grootvader verbleef hij in een tempel aan de kust, waar hij met zijn digitale camera geduldig wachtte tot zich een nieuw ‘gezicht’ van de golven aan hem manifesteerde. Hij noemde zijn serie Nami (2004). Kajii is niet de enige die de oerkrachten van de natuur versus de nietigheid van de mens onderzoekt. Naoya Hatakeyama (1958, Rikuzentakata) is al sinds 1995 gefascineerd door kalksteengroeven, waar een krachtmeting plaatsvindt tussen de mens en het almachtige landschap. Heel tijdelijk – en bijvoorbeeld met gebruik van dynamiet – kunnen de mensen het schijnbaar van de oerkracht winnen – zoals te zien in Hatakeyama’s serie Blast. Er is echter geen twijfel over wie er uiteindelijk de baas is: de zogenaamde overwinning van de mens in Blast is niet meer dan een momentopname – die op de foto gedetailleerd in al zijn tijdelijkheid wordt vastgelegd. Over het werk van Rinko Kawauchi (1972, Shiga), vervolgens, wordt gezegd dat het geworteld is in de shinto-religie. Volgens het shintoïsme beschikken alle objecten op aarde over een geest, en geen onderwerp zou te nietig zou zijn om te worden gefotografeerd. In de in de tentoonstelling opgenomen series Aila (2004), Hanabi (2001) en Utatane (2001) zoomt Kawauchi in op details waaraan het oog doorgaans gemakkelijk voorbijgaat. Haar foto’s worden wel als ‘visuele haiku’s’ omschreven. Nao Tsuda (Kobe, 1976), ten slotte, wandelt over oude paden door landschappen waarbij hij de uitdaging en gevaren van dit pad ondervindt. Tsuda is in de tentoonstelling vertegenwoordigd met de berglandschappen uit zijn serie NOAH (2014).

Verbeelding

De andere kant die in deze tentoonstelling wordt belicht, is die van de verbeelding van deze Japanse fotografen: daar waar het werk is geconstrueerd, gemanipuleerd en gedroomd. Voor Imagine Finding Me voegde Chino Otsuka (Tokio, 1972) de beeltenis van haar volwassen zelf naadloos naast de gestalte uit haar kindertijd, waarmee ze in gelaagde beelden fictieve momenten met een melancholische ondertoon creëert. Yuki Onodera (1962, Tokio) is gefascineerd door de manier waarop lichaam, gebaren, uitdrukking en beweging zich tot elkaar verhouden. Dat fotografeert ze echter niet rechtstreeks, ze roept het op door de experimentele manier waarop ze het medium hanteert. Ze manipuleert haar beelden met de computer en met diverse druktechnieken, en creëert montages en collages die dagelijkse scènes en objecten transformeren tot een visuele wereld die ambigu en transcendent is. Een bijzondere toevoeging aan deze tentoonstelling is het werk van de inmiddels hoogbejaarde Toshiko Okanoue (1928, Kochi). Haar oeuvre ontstond voornamelijk tussen 1950 en 1956, toen ze 140 collages vervaardigde die gebaseerd waren op tijdschriften die door de geallieerde bezetters in Japan waren achtergelaten. Okanoue, die haar tienerjaren in Tokio doorbracht, geeft in interviews aan dat ze door haar creativiteit haar handen een ander doel gaf dan het ‘naaien, afwassen en de vloer vegen’ waartoe ze als jonge vrouw gedoemd was. Van haar werktafel rolden droomachtige taferelen die geen raakvlak hadden met iets wat bekend was: collages waarin een mengeling tot uitdrukking komt van Okanoues dromen en haar verzet tegen de realiteit van haar bestaan in het naoorlogse Japan. De beelden zijn geladen met zowel een gevoel van verwachting als van schurende ongemakkelijkheid.

Japanse fotografie en Huis Marseille

Al vanaf 1999 vormt het werk van Naoya Hatakeyama onderdeel van de Huis Marseille collectie. Werken van Rinko Kawauchi en Syoin Kajii werden in 2004 door particulier verzamelaar Han Nefkens (H+F Collection) aangekocht en in langdurige bruikleen aan Huis Marseille gegeven. Aan het ‘Japanse deel’ van de collectie is in de jaren daarna voortgebouwd, met recente aankopen van het werk van Nao Tsuda, Yuki Onodera en Toshiko Okanoue. De tentoonstelling Een prachtig moment is na Bernd, Hilla en de anderen. Fotografie uit Düsseldorf een van de drie tentoonstellingen rond zwaartepunten in de fotocollectie van Huis Marseille, die worden georganiseerd in de aanloop naar het twintigjarig bestaan van het museum in september 2019. Het werk van de Nederlandse fotografe Jacqueline Hassink is ook in belangrijke mate in de collectie van Huis Marseille vertegenwoordigd. Drie foto’s die Hassink tussen 2004 en 2014 in Japan maakte, zijn aan de tentoonstelling toegevoegd.